1 Temeller

Bu bölümde \LaTeX’le ilgili temel bilgilerden bahsedilmektedir.

1.1 \TeX

\TeX, birçok matematiksel ve teknik ifade içeren belgeleri yüksek kaliteli çıktı ile üretmek için Stanford Üniversitesi’nden Profesör Donald E.Knuth tarafından, başlangıçta “Bilgisayar Programlama Sanatı” adlı kitap serisinin hazırlanması için tasarlanmış bir dizgi programıdır. Teknik kitaplar ve makaleler üreten birçok yazar ve yayıncı tarafından benimsenmiştir. \TeX, Knuth tarafından ücretsiz olarak kullanıma sunulmuştur.

1.2 \LaTeX

\LaTeX (La(mport)\TeX), Leslie Lamport tarafından \TeX üzerine kurulmuştur. Amacı \TeX’i daha işlevli ve kolay hale getirmektir.

Günümüzde Frank Mittelbach liderliğinde bir grup programcı tarafından geliştirilmektedir.

1.3 Temel Farklılıklar

\LaTeX, genelde WYSIWYG (Ne Görüyorsan Onu Alırsın) editörleriyle karşılaştırılır. WYSIWYG, Microsoft Word, Libreoffice Writer gibi kelime işlemcilere ya da Adobe Indesign gibi programlara verilen genel bir isimdir. Hepsinin ortak özelliği, girdi ile çıktının aynı anda ve birlikte görünmesidir.

\LaTeX’de girdi ve çıktı ekranı farklıdır ve çıktıyı görmek için girdinin derleme işleminden geçmesi gerekir. \LaTeX’in zor gibi görünmesinin bir nedeni de komutlarla çalışmasıdır. Gerçekten de WYSIWYG programlarına alışkın bir kullanıcı için bu süreç başlangıçta biraz sıkıcı ve zor olabilir. Ancak belli bir aşamaya geldiğinizde komutlarla çalışmanın aslında işleri kolaylaştırdığını göreceksinizdir. Örneğin \LaTeX’le binlerce sayfadan oluşan bir kitabın içindekiler tablosunu oluşturmak için sadece \tableofcontents komutunu girersiniz ve \LaTeX bu komutu girdiğiniz yere içindekiler tablosunu hatasız bir şekilde yazdırır. Ayrıca örnekte görüldüğü gibi \LaTeX komutları doğal dile¹ oldukça yakındır.

Bir metnin genel görünümü ve okunabilirliği, metnin nasıl hizalandığından ve kesildiğinden büyük ölçüde etkilenir. \LaTeX, tüm paragraf için hizalamayı ve kesmeleri optimize eden son derece gelişmiş \TeX algoritmalarını kullanır. Kelime işlemciler ve diğer programlar, satır başına çalıştıkları için oldukça yetersiz kalırlar. Bu, diğer şeylerin yanı sıra düzensiz aralıklara ve birçok kısa çizgiye sebep olur. Sonuçları görmeniz için Microsoft Word 2008 (Mac), Adobe InDesign CS4 ve \LaTeX’le dizilmiş bir metni şuradan inceleyebilirsiniz.

Sonuç, \LaTeX’in diğer programların her ikisinden de üstün olduğunu açıkça gösterir: iki kat daha az tireleme kullanır ve yine de sözcük aralığındaki varyasyon, Word veya InDesign’dan belirgin şekilde daha azdır. \LaTeX’te çok büyük sözcük aralığı içeren satırlar oluşmaz.

1.4 Neden \LaTeX?

\LaTeX’i kullanmaya karar vermeniz için birkaç neden:

Ücretsizdir ve tüm işletim sistemlerinde düşük donanım gereksinimleriyle çalışır.
Basit bir metin editörüyle bile kaynak dosyanızı düzenleyebilirsiniz.
Her sürüm bir önceki sürümü içerdiğinden şimdi hazırladığınız bir belgeyi on yıl sonra da kullanabilirsiniz, hiçbir zaman “Dosya bu sürümle uyumlu değil’’ biçiminde bir uyarıyla karşılaşmazsınız.
Bir belgedeki biçim veya metni diğer bir belgeye kolaylıkla taşıyabilir ve düzenleyebilirsiniz. Bu, internetten bulabileceğiniz binlerce şablonu kullanabileceğiniz anlamına gelir.
Belgenizi \LaTeX biçimlendirir, siz sadece içeriğe odaklanırsınız.
Dipnot koymak, atıf yapmak, kaynakça, dizin ve içindekiler tablosu oluşturmak işten bile sayılmaz.
Matematiksel formüller kullanacaksanız, bu \LaTeX’in en güçlü olduğu konudur. Formülleri belgenize adeta inci dizer gibi dizer.
Çok yaygındır. Uluslararası bir çok yayınevi (örneğin Springer) ve dergi yazarlardan \LaTeX dosyalarını talep eder.

1.5 Önemli Yapılar

1.5.1 Komutlar

\LaTeX komutları bir geribölü (\) işaretiyle başlar ve ya sadece harflerden ya da bir tane harf olmayan karakterden oluşurlar. Komut yazıldıktan sonra ya boşluk, ya bir sayı ya da harf olmayan bir karakter gelebilir.

Çoğu komut, zorunlu değişken alır. Bu zorunlu değişken komut adından sonra çengelli parantezler içine yazılır. Zorunlu değişken alan komutlar, zorunlu olmayan (isteğe bağlı) değişkenler de alabilir, bunlar da komut adından sonra gelen köşeli parantezler içine yazılırlar. Eğer değişkenler birden fazlaysa aralarına virgül koyularak ayrılır.

\:
\LaTeX
\item[...]
\emph{...}
\subfloat[...][...]{...}
\raisebox{...}[...][...]{...}
\multicolumn{...}{...}{...}
{\bfseries ...}

Fikir vermesi açısından yukarıda dokuz adet komut örneği verilmiştir. Birinci komut bir tane harf olmayan karakterden oluşan bir komuttur. İkincisi, değişkeni olmayan bir komuttur. Bazı harflerin büyük bazılarınınsa küçük olması komutların büyük-küçük harfe duyarlı olduğunu gösterir. Dokuzuncu komut ise bildirim şeklinde verilmiştir.

1.5.2 Paketler

\LaTeX’de bazı özelliklerin (renkli yazmak, şekil eklemek vb.) kullanılabilmesi için kaynak dosyaya bazı paketlerin eklenmesi gerekir. Bu, \usepackage komutuyla yapılır. Bu komutun zorunlu değişkenine paket adı, zorunlu olmayan kısmına ise paket seçenekleri yazılır:

\usepackage[<seçenekler>]{<paket adı>}

Bu komutla paketin kaynak dosyaya eklenmesi \TeX dağıtımıyla sisteminize kurulmuş olan paketin belgeye çağrılarak işe koşulması demektir.

Uyarı

\TeX dağıtımını kurarken tam kurulum yapmadıysanız ve dosyaya eklediğiniz paket temel kurulumda olan bir paket değilse paketi eklemeniz gerekriğine dair bir uyarıyla karşılaşırsınız.

1.5.3 Ortamlar

\LaTeX’de ortamlar önemli bir yer tutar. Örneğin document bir ortamdır. Ortamları birden fazla ögeye uygulanan komutlar olarak düşünebiliriz.

Bir ortam \begin komutuyla başlayıp \end komutuyla biter. Her iki komutun zorunlu değişkeni ortamın adıdır:

\begin{<ortam adı>}
 ...
\end{<ortam adı>}

1.5.4 Gruplar

Gruplar, ortam benzeri yapılardır. Grup \begingroup komutuyla başlar ve \endgroup komutuyla biter. Grubun içinde kullanılan bir bildirim sadece gruba uygulanır.

1.5.5 Boşluklar

\LaTeX’de belgenizin metnini oluştururken ister klavyedeki Space, ister Tab tuşu ile boşluk bırakın, bu boşluklar \LaTeX tarafından bir karakter boşluk olarak algılanır. Arka arkaya çok sayıda boşluk bırakılsa da \LaTeX bunu tek bir boşluk olarak algılar.

Bütün bir satırın boş bırakılması \LaTeX tarafından paragraf başı olarak algılanır. Arka arkaya boş bırakılan çok sayıda boş satır \LaTeX tarafından tek bir boş satır yani paragraf başı olarak algılanır.

\documentclass{article}
 \begin{document}
    İster bir boşluk, isterseniz de çok         sayıda boşluk bırakın.
    İkisi de bir boşluk gibi işlem görür. Değişen bir şey yok.

    Ayrıca boş bir satır yeni paragraf demektir, burada olduğu gibi.
 \end{document}

Komutlardan sonra gelen boşlukları \LaTeX dikkate almaz. Komuttan sonra gerçekten bir boşluk bırakmak için, ya {} ve ardından boşluk girilir ya da komut adından sonra özel bir boşluk komutu kullanılır.

\documentclass{article}
 \begin{document}
    \LaTeX  boşluk yok.\\
    \LaTeX{} boşluk var.\\
    \LaTeX\ boşluk komutuyla  boşluk.
 \end{document}

1.5.6 Yorum satırları

Yazar, kaynak dosyada, baskıda gözükmeyecek, kendine hatırlatma yapmak amacıyla yorumlar eklemek isteyebilir. Bunun için % sembolü kullanılır. \LaTeX, bu sembolü gördüğü anda, o satırın geri kalanındaki her şeyi işlemeden bırakır ve bir sonraki satırın başına geçip devam eder.

\documentclass{article}
 \begin{document}
  Yaz, % sonrası yok.
  devamı burada.
 \end{document}

Eğer daha uzun yorumlar eklemek istenirse \usepackage{verbatim} komutuyla verbatim paketini ekledikten sonra yorum comment ortamında yazılır.

\documentclass{article}
\usepackage{verbatim}
 \begin{document}
  Yorum eklemenin başka bir yolu da
    \begin{comment}
        Buraya uzun yorumlarınızı
        ekleyebilirsiniz. Burası
        baskıda gözükmeyecektir.
    \end{comment}
 budur.
 \end{document}

1.5.7 Özel amaçlı karakterler

Aşağıdaki karakterlerin herbiri \LaTeX’de özel bir amaç için kullanılır. Dolayısıyla bu karakterleri doğrudan kullanmak istenmeyen sonuçlara yol açabilir.

# $ %   &   {   }   ~  ^  _ \

Bu karakterleri çıktıda elde etmek isterseniz, sondaki hariç, başına bir geribölü koymanız gerekir. Sondaki için, yani bir geribölü sembolü elde etmek içinse \textbackslash komutunu kullanabilirsiniz. Eğer \\ komutunu verirseniz yeni bir satır başlatmış olursunuz.

Örneğin ($) karakteri matematik kipini açma ve kapatmaya yarar. (&) karekteri tablo ve benzeri yapılarda dikey hizalama yapmak için veya sütun ayracı olarak kullanılır. Çengelli parantezlerden ve yüzde sembolünden bahsettik. (#) karakteri yeni komutlar tanımlamakta kullanılır. Tilda (~) ise genişlemeyen bir boşluk yaratmak için kullanılır. (^) ve (_) karakterleri de matematikte üst ve alt indis yazmak için kullanılır. Her birinin kullanımlarından yeri geldiğinde tekrar bahsedeceğiz.

1.6 Kurulum

\LaTeX’i kurmak için ilk olarak bir \TeX dağıtımı edinmeniz gerekir. Dağıtımlar, dizgi sistemini ve \LaTeX’de belge oluşturabilmek için gereken paketleri içerir.

İkinci ihtiyaç duyacağınız şey bir \LaTeX editörüdür. Edindiğiniz \TeX dağıtımları genelde bir \LaTeX editörüyle birlikte gelir. Tabi editör kişisel bir tercihtir ve bir \LaTeX editörü yerine basit bir metin editörü kullanabilirsiniz. Ancak farklı işletim sistemleri için birçok iyi \LaTeX editörü vardır ve bunların kod vurgulama, otomatik tamamlama, otomatik belge oluşturma gibi \LaTeX’e özgü işlevleri vardır. Dolayısıyla \LaTeX’de yeniyseniz bir editör kullanmanızı tavsiye ederiz.

1.6.1 GNU/Linux

Linux sistemlere MiKTeX ya da TeX Live kurulabilir. MiKTeX’in indirme sayfasında Ubuntu, Mint, Debian, Fedora, CentOS ve openSUSE gibi Linux dağıtımlarında nasıl kurulacağı anlatılmıştır. TeX Live ise tüm popüler Linux dağıtımlarının depolarında mevcut olup, paket yöneticisi ya da komut satırı yardımıyla kurulabilir. Örneğin Ubuntu, Debian, Mint, Pardus gibi .deb uzantılı paketlerin kullanıldığı dağıtımlarda

sudo apt-get install texlive-base

komutuyla temel kurulum,

sudo apt-get install texlive-full

komutuyla da tam kurulum yapılır.

1.6.2 Mac OS

Mac OS kullanıcıları için iki seçenek mevcuttur: MiKTeX ya da MacTeX. MiKTeX kurulumu için .dmg uzantılı, MacTeX içinse .pkg uzantılı dosya indirilir ve standart kurulum yapılır.

1.6.3 Windows

Windows için aşağıdaki dağıtımlardan birini kurabilirsiniz.

MiKTeX veya TeX Live dağıtımını kurarsanız sisteminize TeXworks editörü de kurulur. proTeXt dağıtımı MiKTeX tabanlı bir dağıtım olup, tüm paketleri içerir ve beraberinde TeXstudio editörüyle gelir.

1.6.4 \LaTeX editörleri

Hangi editörü kullanacağınıza birkaç deneme yaptıktan sonra karar verebilirsiniz. Burada en çok beğenilen editörler listelenmiş.

Her \LaTeX editöründe olan özelliklerin (otomatik kod tamamlama vb.) yanı sıra kullanıcı dostu arayüzü, yüzde yüze yakın Türkçe desteği, ücretsiz oluşu ve her üç sistemde de çalışabilmesinden dolayı TeXstudio’yu tavsiye ediyoruz. Karar sizin.

1.6.5 Çevrimiçi editörler

\LaTeX’i hiçbir kurulum yapmadan çevrimiçi de kullanabilirsiniz. Aşağıda üç tanesi listelenmiştir.

En popüler olanı Overleaf olup, sayfasında beğenebileceğiniz binlerce şablon ve \LaTeX kullanımına yönelik anlatımlar bulunur.

Tabii ki İngilizce.↩︎